آداب و رسوم مردم قزوين
· شب نشيني
مردم استان قزوين نيز همچون ديگر هموطنان ايراني، اين آيين کهن را با رفتن به خانه بزرگ ترها مي گذرانند. به عقيده بزرگ ترها صرف ميوه هاي مختلف خشک و تر و ميوه هاي سرخ فام که به «شب چره» معروف است، همراه با خوراکي هاي ديگر شگون داشته و زمستان پر برکتي را نويد مي دهد. در بعضي مواقع که مادربزرگ ها در آوردن تنقلات تاخير مي کنند، کوچک ترها شعر «هرکه نيارد شب چره- انبارش موش بچره» سر مي دهند، که مادربزرگ در آوردن «شب چره» تعجيل مي کند. در اين شب اغلب مردم قزوين با خوردن سبزي پلو با ماهي دودي و سپس هندوانه، انار، انواع تنقلات از جمله کشمش، گردو، تخمه، آجيل مشکل گشا و انجيرخشک، شب نشيني خود را به اولين صبح زمستاني گره مي زنند. به عقيده مادربزرگ هاي قزويني اگر در اين شب ننه سرما گريه کند باران مي بارد، اگر پنبه هاي لحاف بيرون بريزد برف مي آيد و اگر گردنبند مرواريدش پاره شود تگرگ مي آيد. يکي ديگر از آداب و رسوم «شب يلدا» فرستادن «خونچه چله» از سوي داماد به عنوان هديه زمستاني براي عروس است. در اين خونچه براي عروس پارچه، جواهر، کله قند و 7 نوع ميوه مثل گلابي، هندوانه، خربزه، سيب و به با تزئينات خاصي فرستاده مي شود.
مردم بخش «طارم» اواخر شهريور يا اوايل مهر ماه در يک روز معين، دسته جمعي به مزارع انار مي روند و با نواختن دايره يا سرنا و دهل، شروع به چيدن انار مي کنند. تا پيش از اين روز کسي حق چيدن انار را ندارد.
«الموت» از مناطقي است که بيشتر به کشت فندق اختصاص دارد. در بسياري از روستاهاي اين ناحيه، در اواسط مرداد ماه جشن فندق برپا مي شود. اهالي روستا در روز معيني با هم به مزارع مي روند. در ابتدا شخصي به خواندن اشعاري بيشتر به صورت بداهه مي پردازد و ديگران تکرار مي کنند. سپس همه شروع به چيدن فندق مي کنند. دوشيزگاني که نامزد شده اند، براي همسران خود از هسته فندق گردنبند درست مي کنند و به آن «گلوانه» مي گويند. آن ها اين گردنبند را در فصل زمستان به شوهران خود هديه مي دهند.
اين جشن همان جشن تيرگان ايران باستان است، که در روز سيزدهم تيرماه برگزار مي شود. به اين ترتيب شخص خوش قدم، صبح زود به خانه دعوت مي شود تا با تکه چوبي از درخت «داغ داغان» به کيسه هاي گندم، آرد ، حبوبات و... بزند تا به آن ها برکت بدهد. او هم چنين با چوب به اعضاي خانواده مي زند تا سلامت بمانند. در حين انجام مراسم کسي نبايد صحبت کند. در شب سيزده تير ماه مراسم شال اندازي انجام مي شود. در اين روز پاشيدن آب را به يکديگر خوش يمن مي دانند.
مردم استان قزوين مانند مردم ديگر مناطق ايران، از اوايل اسفندماه خود را براي برگزاري مراسم سال نو آماده مي کنند. آن ها همراه خانه تکاني و نظافت، به خانه تکاني دل هاي خود مي پردازند و در روز عيد با چيدن سفره هاي رنگين، پذيراي ميهمانان خود مي شوند. آن ها در سفره هاي پارچه اي قلمکار و ظروف رنگارنگ بلوري، انواع شيريني هاي خانگي، انجير، آلبالوي خيس شده، نخود، کشمش و نقل و نوعي توت را که با خمير پودر پسته و بادام درست مي کنند، مي چينند و به ميهمانان تخم مرغ رنگ شده (با پوست پياز) عيدي مي دهند. امروزه از روز اول عيد، ديد و بازديدهاي خانوادگي آغاز مي شود و تا قبل از 13 به در پايان مي گيرد.
نوروزي خواني يکي از مراسم مربوط به روزهاي پاياني سال است و جزئي از مراسم استقبال نوروز به شمار مي رود. نوروزي خوان ها بيشتر از اهالي روستاهاي منطقه «الموت» و «طالقان» هستند؛ آن ها در دسته هاي 2 تا 4 نفره، در کوچه و خيابان به راه مي افتند و با خواندن اشعار کوتاه و بلند، طليعه سال نو را به مردم مژده مي دهند و بيت يا 2 بيت ديگر را، 2 نفر ديگر پاسخ مي دهند. ساکنان منازل با شنيدن صداي نوروزي خوان ها، به استقبال آن ها رفته و با دادن پول و شيريني از آن ها پذيرايي مي کنند.
در روز 13 فروردين، مردم به طبيعت مي روند و دور هم جمع مي شوند و به شادي مي پردازند و نيز رسم است که هر کس کنار رود برود و 7 سنگ کوچک را به نيت رفع و دفع بلا و بيماري به داخل آب پرتاب کند و دختران دم بخت سبزه گره بزنند. در پايان نيز سبزه ها را به آب انداخته و به خانه هاي خود بازمي گردند.
مراسم سنتي پنجاه بدر چيزي شبيه همان سيزده به در است که البته به آن اندازه شناخته شده نيست اما در ميان مردم قزوين هنوز هم پابرجاست. قزويني ها در اين روز که به عبارتي پنجاهمين روز از سال جديد است، از خانه بيرون مي زنند و به دامان طبيعت مي روند تا از خداوند به خاطر نعمت هايش تشکر کنند.
آنها در نوزدهمين روز از ماه ارديبهشت هر سال ابتدا به مصلاي شهر مي‌روند و دعا مي کنند، بعد از آن به دل کوه و دشت مي زنند و چند ساعتي را با اطرافيان خود مي گذرانند. بنابراين، پنجاه بدر يک رسم ديني- آييني است که هم با باورهاي مذهبي مردم سر و کار دارد و هم با اعتقادات آييني و سنتي شان.
اگر تا آن روز از سال باران خوبي آمده باشد مردم در مصلي نماز شكر هم بجا مي‌آورند و از خداوند به خاطر نزول باران رحمت سپاسگزاري مي‌كنند اما اگر سال كم باراني باشد نماز استسقاء به جاي مي‌آورند و طلب باران رحمت مي‌كنند.اين مراسم در بهترين روز فصل بهار از لحاظ آب و هوايي برگزار مي‌شود و در واقع تجديد پيوندي دوباره با طبيعت است اما بيش از هر چيز به نظر مي رسد ريشه اي تاريخي داشته باشد که عمر آن به دوران پيش از اسلام هم مي رسد.
بيشتر قزويني‌هاي اصيل در اين مراسم غذاي ساده و محلي به نام دُيماج درست مي‌كنند كه تركيبي از نان محلي خشك شده، سبزي، گردو و پيازداغ و خيار است. علاوه بر اين، قزويني ها خوردن هندوانه، آجيل مشگل گشا و ميوه را هم در اين روز ضروري مي دانند و بسياري از كساني كه به پنجاه بدر مي‌روند آش رشته را هم در برنامه عصرانه خود جاي مي دهند.
در اين مراسم مادر و چند تن از خانم هاي خانواده داماد به ديدن دختر مي روند. اگر پسنديدند در جلسه بعد داماد را با خود مي برند. چنان چه داماد هم دختر را پسنديد مادر او هديه اي را که به آن نشانه مي گويند، به خانواده دختر مي دهد.
چمچه خاتون از ديگر رسوم باران خواهي است. در اين مراسم درون يک قدح آب ريخته به پشت بام مي برند و به وسيله يک چمچه، کم کم آب را از قدح به طرف آسمان مي پاشند.
واژه رمضان از ريشه «رمض» به معناي شدت تابش خورشيد بر سنگريزه است .
ماه رمضان نهمين ماه از ماه هاي قمري و بهترين ماه سال است . مي گويند چون به هنگام نامگذاري ماه هاي عربي ، اين ماه در فصل گرماي تابستان قرار داشت، ماه «رمضان» ناميده شد، ولي از سوي ديگر ، « رمضان » از اسماء الهي است . اين ماه ، ماه نزول قرآن و ماه خداوند است و شب هاي قدر در آن قرار دارد. در اين ماه درهاي آسمان و بهشت گشوده و در هاي جهنم بسته مي شود. و به عبادت در يکي از شب هاي آن ( شب قدر) بهتر از عبادت هزار ماه است.
آداب و رسوم ماه مبارك رمضان يكي از مباحث مهم فرهنگ مردم است كه به واسطه قدمت خود، از قداست ويژه اي برخوردار است. متأسفانه در زندگي شهري و ماشيني، بسياري از اين سنت‌هاي زيبا به بوته فراموشي سپرده شده اند و بسياري ديگر نيز كم رنگ تر شده اند و از آنجا كه اين رسوم زمينه ساز همبستگي در جامعه به ويژه در ميان مردم مسلمان استان قزوين است، اهميت فراواني دارد.
در هر گوشه ي از جهان كه مسلماني هست ماه رمضان در ظرف فرهنگ بومي آن منطقه قرار مي گيرد و آن چنان با سنت هاي محلي خو مي گيرد كه به سختي مي توان ماه رمضان را تنها يك مراسم ديني دانست.
سنت روزه داري در تلفيق با فرهنگ و سنت هاي اجتماعي در هر جامعه ي شكلي خاص به خود گرفته است
روزه‌داري در ايام معيني از سال به عنوان يك آموزه ديني، سنتي است كه در اديان آسماني و حتي در ايران باستان در طول تاريخ به چشم مي‌خورد.
البته اين فريضه به عنوان يكي از فروع دين، در بين مسلمانان از ويژگي‌هاي خاص و برجسته برخوردار بوده و در طول تاريخ بعد از ظهور اسلام نيز با حفظ اصالت و جوهره خود در نزد اقوام و شهرهاي مختلف با آداب و رسوم و سنت‌هاي اجتماعي خاصي انجام مي‌شده است.
به انگيزه حلول ماه مبارك رمضان و آغاز ماه تزكيه روح و جان،از نيمه شعبان جنب و جوش خاصي براي به پيشواز رفتن ماه رمضان در ميان مردم مسلمان استان قزوين مشاهده مي‌شود و مسلمانان براي انجام فرايض ديني اين ماه آماده مي‌شوند، از جمله مي‌توان به اين موارد اشاره داشت:
قبل از فرارسيدن اين ماه، اين خطه از ميهن اسلامي، به زدودن آلودگي از چهره خانه و محله خويش مي‌پردازند، درواقع با نظافت و خانه تكاني به پيشواز بهار قرآن مي‌روند تا بتوانند با فراغت و آسودگي خيال به انجام تكاليف ديني خويش بپردازند.پاكيزگي تنها به محيط خانه محدود نگشته و پير و جوان با طيب خاطر در نظافت اماكن عمومي محله خود مشاركت مي‌كنند و مساجد و حرم امام زاده ها و تكايا را جهت برگزاري مراسم گوناگون ماه رمضان آماده مي‌سازند..در امر نظافت شخصي نيز، همگان اهتمام مي‌كنند
در گذشته، تهيه مايحتاج ماه مبارك رمضان با جديت تمام انجام مي‌گرفت، زيرا در اين ماه كسب و كار تقريباً متوقف مي‌شود و مردم بيشتر از هر كاري به عبادت مي‌پردازند و لازم بود كه مردم مايحتاج خود را قبل از ماه مبارك تهيه كنند تا بتوانند با آسودگي در مجالس ويژه اين ماه شركت نمايند.
يكي از آداب و رسوم استحبابي قزويني‌ها، "رويت هلال ماه" در آخرين غروب ماه شعبان و همزمان با شب اول ماه رمضان است كه ديدن هلال نازكي از ماه، ورود به ماه رمضان و ضيافت خدا را نويد مي‌دهد.
از قديم الايام، براي بيدار شدن در سحرهاي ماه مبارك رمضان و تشخيص وقت دقيق سحر و انجام اعمال مخصوص از وسايل و روش‌هاي گوناگوني استفاده مي‌كردند. بعضي از اين روش‌ها امروزه نيز متداول و برخي منسوخ شده اند. از جمله شناختن ستارگان و محل و جاي آنها در آسمان، بانگ خروس، روشن كردن چراغ‌هايي در نقاط مرتفع شهر و گلدسته مساجد، صداي طبل و ظروف فلزي ، صداي مناجات از گلدسته‌هاي مساجد، جار كشيدن در كوچه‌ها ، كوبيدن ديوار همسايه و غيره از روش‌هاي پيشين بوده و امروزه مردم به وسيله زنگ تلفن و ساعت شماطه دار و راديو و تلويزيون متوجه زمان دقيق سحر مي‌شوند.
در گذشته ، يك روز قبل از ماه رمضان، مراسم كلوخ اندازان در چند شهر ايران انجام مي گرفت، که در قزوين به « گل خنداني» معروف بود. در اين روز مردم هر شهر يا روستا به گردشگاههاي اطراف شهر يا روستاي خويش مي‌رفتند و انواع خوراك‌ها و غذاها به همراه خود مي‌بردند و ضمن دور هم نشستن به تعريف قصه ، سرگذشت ، تفريح و انجام بازي مي‌پرداختند و اين روز را با خرمي و شادي به پايان مي‌رساندند.در اين مناسك به نوعي افراد روح و جسم خود را آماده مي‌كردند، زيرا علاوه بر تفريح و شادماني كه باعث تقويت روحيه افراد مي‌شد، غذاهايي هم كه در اين روز تناول مي‌شد، از انرژي برخوردار بود
يكي از مراسمي كه در گذشته رونق بيشتري داشت و امروزه كم و بيش اجرا مي‌شود، ديدار از دوستان و آشنايان بعد از افطار است.
در اين مجالس افراد فاميل و يا دوستان دور هم جمع مي‌شوند و ضمن تناول شب چره با خواندن ابياتي از ديوان سعدي يا حافظ و يا داستان گويي و اجراي بازي به شب نشيني مي‌پردازند. از جمله در روستاي لهران طالقان صاحبخانه با تنقلات يا شب چروز از مهمانان پذيرايي مي‌كند و با بازي شبيه گل يا پوچ آنها را سرگرم مي‌كند و اگر فصل زمستان باشد، همگي دور كرسي مي‌نشينند و از گرماي مطبوع آن لذت مي‌برند.
مردم قزوين در شب‌هاي قدر نيز با برپايي آيين‌هاي ويژه از قبيل شركت در محفل‌هاي معنوي نيايش و دعا فرج، جوشن صغير و كبير، ابوحمزه ثمالي، جامعه كبيره، اقامه نمازهاي يكصد تا هزار ركعتي و نماز هفت قل هوالله، حضور در مساجد و تكيه‌ها و سرگرفتن قرآن در شب‌هاي قدر به راز و نياز مي‌پردازند. خواندن سوره‌هاي عنكبوت، روم، دخان بويژه قدر از باورهاي ديني مردم اين استان است كه در اين شب‌ها انجام مي‌شود.
يكي از سنتهايي كه هنوز نيز در گوشه وكنار شهر قزوين مشاهده مي‌شود برپايي جشن و شادي در شب بيست و هفتم ماه رمضان و شب قتل ابن ملجم مرادي است. دراين شب پيرمردان و جوانان با برپايي محفل سرور تا هنگام سحر به خوردن تنقلات و شيريني و شربت مي‌پردازند. خوردن كله‌پاچه همراه با سير پخته در سحر و نوشيدن چاي زياد پايان بخش اين جشن است.
حليم، شله زرد، آش دوغ، آش رشته، شيربرنج، قورمه سبزي، فرني و رنگينك از جمله غذاهايي است كه بانوان اين استان براي افطار و سحري خانواده طبخ مي‌كنند. نان چايي، قاق، شيرمال، ديماج نيز از ديگر خوراكي‌هايي است كه در اين ماه مبارك در قزوين صرف مي‌شود.
دادن وليمه و افطاري با نيت خير براي مستمندان و بستگان و اقوام علاوه بر عمل به آموزه‌هاي ديني سفارش شده، كدورت و اختلاف‌ها را برطرف و محبت را بيشتر كرده، چون معتقدند لطف خدا بيشتر شامل حال كساني مي‌شود كه دل مومن روزه‌دار را شاد مي‌كنند. توزيع جيره خشك از قبيل برنج، روغن، گوشت و آرد بين افراد و خانواده‌هاي نيازمند در ماه مبارك رمضان بخصوص شب‌هاي قدراز ديگر آدابي است كه‌ازساليان دور بين قزويني‌هاي اصيل رايج بوده‌است.
آنچه مي‌توان در مجموع از اين آداب و رسوم نتيجه گرفت و از آن به عنوان كاركردهاي اجتماعي ماه رمضان نام برد، اين موارد است:
* نظم بخشي به رفتار افراد
* تقويت روحيه همكاري و ايجاد زمينه‌هاي وحدت بخش
* رفع كدورت از ميان افراد از طريق مراسم آشتي كنان كه توسط ريش سفيدان انجام مي‌گيرد و به تحكيم اتحاد جمعي مدد مي‌رساند.
